De Festival of Lessons and Carols wint snel aan populariteit in deze tijd en onze streek. Steeds meer kerken bieden deze viering, ontstaan als Anglicaanse viering voor kerstavond, aan in de (laatste week van de) Advent, of zelfs op eerste of tweede kerstdag zelf. Wat is nu verantwoord als je een Festival (of beter: Ceremony) of Lessons and Carols wilt houden? Hoe bepaal je de lezingen, de liederen, de vormgeving? En mag je deze viering, die toch behoorlijk vast ligt in de Anglicaanse traditie, wel aanpassen aan de huidige tijd en je eigen kerkelijke context? Hoe blijf je trouw aan de oorsprong van deze Anglicaanse viering zonder in archaïsmen vast te gaan zitten?
Achtergrond
De Ceremony of Lessons and Carols is nog geen eeuwenoude traditie. Het is een uitvinding van E.W. Benson die priester was in Truro, een stadje in Cornwall. Al in de negentiende eeuw waren er veel Engelsen die vooral met kerst naar de kerk kwamen en niet zoveel affiniteit hadden met de eucharistie. Benson, die later aartsbisschop van Canterbury zou worden, besloot op kerstavond 1880 een andersoortige viering aan te bieden die beter aansloot bij het kerkbezoek. Zijn Ceremony of Lessons and Carols werd dertig jaar later, in 1918, opgepakt door Eric Milner-White in King’s College in Cambridge. Sinds deze viering door de BBC live wordt uitgezonden (al sinds 1928 op de radio) heeft deze viering een enorme populariteit gekregen. Dankzij de live uitzendingen uit Cambridge is er een ‘zo hoort het’-traditie ontstaan waar sommige mensen niet van af willen wijken (de lezingen, liederen), terwijl anderen zich door de vorm laten inspireren en zoeken hoe ze er zelf een vorm aan kunnen geven in hun eigen context.
Blind kopiëren van de Ceremony of Lessons & Carols zoals ze in Cambridge worden gehouden, is niet aan te bevelen om verschillende redenen. Allereerst worden de meeste Ceremonies of Lessons and Carols in Nederland niet gehouden op kerstavond, maar op een moment tijdens de Advent. Dat betekent iets voor de lezingen. Op kerstavond kun je het kerstverhaal van Lukas 2 en Matteüs 2 lezen, maar op de tweede zondag van de Advent is het de vraag of dat liturgisch verantwoord is. Het ligt voor de hand om de lezingen aan te passen aan de tijd van het jaar.
Ten tweede hebben de meeste Nederlandse kerken een heel andere indeling dan de college churches in Engeland waar de ceremony zo op is ingericht. Wat betekent het voor de uitvoering wanneer een koor niet in banken tegenover elkaar zit, zoals in Christ College, maar in een hoek opzij, of zelfs gewend is op het priesterkoor of liturgisch podium te zitten? Waar vier je en wie zijn de actanten?
En ook de Ceremony of Lessons and Carols zelf, ooit ontstaan als laagdrempelige liturgie voor mensen voor wie een eucharistieviering te ver afstond van hun kerkelijk engagement, begint hoogkerkelijk te worden. Goede redenen om terug te gaan naar de basis: wat bepaalt een Ceremony of Lessons and Carols eigenlijk? Wat is verantwoord variëren?
Opbouw
Voor de ‘echte’ Ceremony of Lessons and Carols wordt meestal uitgegaan van de viering in Cambridge, die zoveel invloed heeft gekregen dankzij de televisie-uitzendingen van de BBC. In deze viering liggen de lezingen vast; in de liederen (carols, hymns en anthems) is er variatie, zij het dat ook hier een aantal carols vrijwel altijd gezongen worden.
-
Orgelspel
- Hymne in processie: Once in Royal David’s City
- Openingswoord en openingsgebed (Onze Vader)
- Carol
-
Eerste Lezing uit Genesis 3, 8-15
- Carol
- Tweede Lezing uit Genesis 22, 15-18
- Carol
-
Derde Lezing uit Jesaja 9, 1.5-6
- Carol
- Vierde Lezing uit Jesaja 11, 1-4a.6-9 of Micha 5, 1-3
- Carol
-
Vijfde Lezing uit Lukas 1, 26-38 of Jesaja 60, 1-6.19
- Carol
-
Zesde Lezing uit Matteüs 1, 18-23 of Lukas 2, 1-7
- Carol
-
Zevende Lezing uit Lukas 2, 8-16
- Carol
- Achtste Lezing uit Matteüs 2, 1-11
- Carol
-
Negende Lezing uit Johannes 1, 1-14
- Carol of hymne
-
Slotgebed & zegen
- Hymne: Hark! The Herald Angels Sing
-
Orgelspel
In de traditie van Cambridge zijn er na iedere lezing één of twee liederen: wanneer een lied (anthem of carol) gezongen wordt door het koor wordt het gevolgd door een lied (carol) om mee te zingen door allen. Ook wordt er soms na iedere lezing + lied een gedicht of korte reflectie gelezen; hierdoor kunnen de lezingen meer bij de actualiteit betrokken worden en kan men de kerkgangers een overdenking aanreiken.
Lezingen & liederen
De eerste vier of vijf lezingen zijn uit het Oude Testament: profetie-lezingen die – volgens christelijke exegese – de geboorte van de Messias aankondigen. De volgende vijf of vier lezingen zijn uit het evangelie en vertellen de geboorteverhalen zoals door de verschillende evangelisten gegeven.
Er is ook binnen de Anglicaanse kerk discussie over deze lezingenkeuze. De oudtestamentische lezingen zijn gekozen vanuit een sterk christocentrisch perspectief en doen daarmee onrecht aan het eigen joodse perspectief van waaruit de profeten zelf geprofeteerd hebben. Dit is al een eerste goede reden om andere lezingen te overwegen.
In de Nederlandse context wordt de viering, zoals gezegd, meestal niet op kerstavond gehouden. Ook dit is een reden om niet vast te houden aan de serie van lezingen van de Angelicaanse Ceremony, maar eerder te kijken naar de lezingen die passen bij de tweede, derde of vierde zondag of week van de Advent.
De liederen zijn van oudsher een commentaar op de lezing, of een doordenking van de lezing. Zomaar liederen kiezen omdat dit lied graag gezongen wordt, is een gemiste kans.
Structuur
Pastoor Benson heeft in 1880 de opbouw niet willekeurig gekozen. De structuur is afgeleid van de oude metten: een getijdenviering waarin psalmen, lezingen en gezangen (responsoria) elkaar afwisselen. Daarmee is de ceremony of lessons and carols verwant aan de donkere metten die in sommige kerken weer opkomen als bijzondere vieringen tijdens het Triduum Sacrum in de Goede Week. De metten (matutines = ochtendgebed bij het eerste kraaien van de haan) zijn het nachtgebed uit de getijden van het klooster, opgebouwd uit drie nocturnen: iedere nocturn is een cyclus van eerst psalmen en daarna drie lezingen met responsoria ertussen.
Je kunt met deze structuur variëren als je het aantal en de grondstructuur van drie maal drie handhaaft. Voeg na iedere groep van drie lezingen bijvoorbeeld een korte hedendaagse reflectie in, in de vorm van een gedicht of korte tekst, of in de vorm van dansexpressie.
De metten worden in de traditie afgesloten met de Lofzang van Zacharias (in de moderne getijden is deze in de Lauden terechtgekomen, vergelijk het Magnificat in de Vesper). Als de Ceremony of Lessons and Carols in de Advent wordt gehouden, is deze lofzang na de laatste lezing een passende afsluiting van de Ceremony.
Rolverdeling
De voorganger heeft geen grote rol in de ceremony of lessons and carols, zoals in het getijdengebed ook de dienst gedragen wordt door het doorgaande gebed van de kerkgangers of monniken en zusters. Buiten het openingswoord en -gebed en een slotgebed en zegen heeft de voorganger geen rol tijdens de viering.
Wel een belangrijke rol is weggelegd voor de lectoren. In de Anglicaanse traditie wordt iedere lezing door een andere lector gelezen en de opbouw van deze lectoren is hiërarchisch, te beginnen met een kind (jonge leerling van het college), daarna een senior student, daarna docent, rector, en de laatste lezing door de bisschop. In een gemeente of parochie is er veel voor te zeggen om deze hiërarchische ordening los te laten, of juist kritisch te doordenken. Je kunt met theologisch argumenten deze hiërarchie ook omdraaien: begin met de ‘hoogste’ in functie en laat een (goed voorbereid) kind de laatste lezing doen. Maar ook andere, meer gelijkwaardige vormen zijn denkbaar: mensen die groepen in de kerk vertegenwoordigen of juist groepen die je bij de ceremony of carols wilt betrekken (school, bso, tienergroep, medewerker van de plantsoenendienst, de kassamedewerkster van de nabijgelegen supermarkt, de bezoekers van de daklozenopvang). Een oefensessie voor de lectoren om zich goed voor te bereiden op het voorlezen is dan geen overbodige luxe.
De rol van het koor is van oorsprong het ondersteunen van het (gezongen) gebed van de kerkgangers. Wanneer men kiest voor deze viering is het goed om dat in het achterhoofd te houden en het geen concert te laten worden.
Vormgeving
Een groot deel van het succes van de Ceremony of Lessons & Carols is de stfeervolle vormgeving. De opstelling van het koor in een college bestaat uit twee rijen koorbanken tegenover elkaar, de verlichting met schaars kaarslicht (en wat lampjes bij het koor om toch de muziek te kunnen lezen).
De meeste Nederlandse kerken kennen een inrichting waarbij het liturgisch centrum meestal wordt bepaald door preek (protestantse kerken) of eucharistie (katholieke kerken). De plaats van het koor is in de meeste kerken daarvan een afgeleide. In de ceremony of lessons and carols staat noch de preek noch een tafelviering centraal. Het is een getijdenviering waarin het samen zingen en bidden centraal staat. Dat betekent dat het liturgisch centrum (protestant) of priesterkoor (katholiek) niet het centrum van de ceremony is.
De ceremony of lessons and carols is geënt op het getijdengebed en past in de Anglicaanse kerken waar het koor een fysieke eigen plek heeft in de kerk. De bouw lijkt het meest op de liturgie in het klooster waar twee rijen koorbanken tegenover elkaar staan waarin de monniken of zusters tegenover elkaar psalmen zingen.
Het vraagt doordenking om deze viering, waarin het liturgisch centrum niet centraal staat, goed neer te zetten in een kerk. Welke mogelijkheden biedt de ruimte om een andere plek als centrum van de handeling neer te zetten? Kan het vóór het liturgisch centrum of priesterkoor zijn? Als een kerk geen vaste banken heeft, is het wellicht te doen om de ruimte werkelijk anders in te delen. Misschien werkt een heilig midden met aan drie kanten plaats om te zitten. Het koor kan dan één van de drie kanten bezetten. Misschien leent de vorm van de kerk zich juist voor een lineair ‘opgaan naar Bethlehem’. Dan kun je de plaats van de lezingen mee laten gaan met de opbouw van het verhaal: zo wordt de viering ook zichtbaar een ‘weg’: op een denkbeeldige lijn laat je achterin de eerste van de negen lezingen voorlezen. Bij iedere volgende lezing schuift de (volgende) lector een stukje op naar voren. De laatste lezing is dan voorin de kerk.
Deze weg kun je verder markeren door bij iedere lezing een extra kaars aan te steken. Kies dan een indrukwekkend groot formaat kaarsen en laat op iedere plek waar een lezing is geweest, de kaars staan.
Vanzelfsprekend vraagt een dergelijke viering (het is een middernachtviering) om aandacht voor sfeervolle verlichting. Is er met het normale licht geen sfeervolle ambiance te creëren, overweeg dan om voor deze viering de helft van het licht uit te laten (laat je niet overreden door praktische argumenten als ‘de mensen kunnen het boekje niet lezen – dat kan in de concertzaal of schouwburg meestal ook niet en is daar geen reden om het grote licht aan te houden).
Besluit
Met deze uitgangspunten is de Ceremony of Lessons and Carols zeker een verrijking van het liturgisch repertoire aan vieringen in de periode rond Kerst. Deze vorm doet meer recht aan mensen die graag sfeer en verhaal willen halen, maar moeite hebben om zich te engageren met de inhoud van het christelijk geloof via de eucharistie. Niet alleen voor mensen aan de rand van de kerk; ook voor veel vaste kerkgangers is deze viering een extra reden om nogmaals naar de kerk te gaan. Een kans om het evangelie weer present te stellen in de samenleving.
Wil je advies om een ceremony voor jullie parochie of gemeente verder door te denken? Neem dan contact op via het contactformulier.