De corona-lockdown heeft een enorme impact op het kerkelijk leven. In korte tijd hebben veel kerkgemeenschappen hun liturgische vieringen verplaatst naar de digitale wereld. Facebook en Youtube blijken belangrijke contactmiddelen. Maar wat doet het met de liturgie als deze digitaal wordt? Hoe nodig je mensen in de huiskamer uit om van toeschouwen naar meebeleven te komen? Vanuit mijn eigen huiskamer heb ik in de loop van drie maanden veel zondagse kerkdiensten meegevierd en geanalyseerd. De selectie ervan is toevallig en bepaald door wat er onder mijn aandacht kwam. Het gaat om zondagochtendvieringen (woordvieringen of eucharistievieringen) en gebedsmomenten door de week. Het resultaat van participerende observatie en reflectie is in mei verschenen in het boek Ervaringen met online kerkdiensten, red. Eric van den Berg. In deze blog ga ik in op wat online vieren doet met de heilige tijd en de heilige ruimte van de liturgie.
Ik signaleer in kort bestek de volgende typen online-kerkdiensten:
- live streaming kerkdiensten (meestal op de zondagmorgen vanuit een kerkgebouw) (type 1)
- vooraf opgenomen video-kerkdiensten (nog in het kerkgebouw, maar gemonteerd en gemixt met ander beeldmateriaal) (type 2)
- (vooraf opgenomen) zondagsmeditaties opgenomen vanuit een (of meer) ‘studio’s’ waarbij het kerkgebouw losgelaten is en andere beelden de hoofdtoon voeren (type 3)
- interactieve digitale kerkdiensten, bijvoorbeeld via zoom (type 4)
Waar is het liturgisch centrum?
Wat betekent het voor de liturgie als deze verplaatst wordt naar een online werkelijkheid? Liturgie (uit het Grieks: leitourgia, (heilige) dienst van het volk) is de (heilige) ontmoeting van de verzamelde gemeenschap met haar God. Deze ontmoeting wordt belemmerd wanneer samenkomen niet mogelijk is en iedereen noodgedwongen vanuit huis meedoet. Liturgie vraagt een heilige plaats en de heilige ruimte: een afgezonderde tijd en ruimte waar men zich kan richten op die ontmoeting. Maar waar is de heilige tijd als liturgie vooraf opgenomen wordt en door de thuiskerkgangers op verschillende momenten bekeken wordt? Waar is de heilige ruimte, als de mensen niet verzameld zijn op één plaats, maar verdeeld en met elkaar verbonden via stroompjes energie?
Bij kerkdiensten type 1 is het uitgangspunt: de kerkdienst gaat door in de kerk en iedereen die via de camera zich erbij wil aansluiten is welkom. Het kleinst mogelijke aantal mensen dat nodig is om een viering te doen, is bij elkaar in de kerkruimte. Er wordt een beroep gedaan op de thuiskerkganger om de verbeelding te gebruiken om het gevoel te krijgen dat zij of hij zelf erbij is in die kerkruimte. Voorbeeld: Abdij van Egmond
Bij online kerkdienst type 2 worden onderdelen van de liturgie niet per se opgenomen in de volgorde van de liturgie. De liturgische actanten hoeven zelfs niet tegelijkertijd in de kerk te zijn. De opnames worden bij elkaar gemonteerd tot een viering en daar kunnen nog beelden worden toegevoegd. De heilige ruimte is nog steeds de kerk, maar de liturgie ontstaat op de montagetafel. De heilige tijd is moeilijk af te bakenen. Veel kerkdiensten worden nog bekeken op een later tijdstip, tot dagen nadat de eerste uitzending was. Dit doet iets met de ervaring van verbondenheid van de thuiskerkgangers. Het blijft eenrichtingverkeer. Voorbeeld Oecumenische Janskerkgemeente Utrecht
In andere gemeenschappen kiest men ervoor om de hele online liturgie op te bouwen uit gemonteerde beelden en geluidsfragmenten (type 3). Hier is geen heilige ruimte zichtbaar in de opname. Er ontstaat pas heilige tijd en heilige ruimte wanneer de thuiskerkganger naar de viering kijkt. Het nodigt uit om thuis een kaars aan te steken, naast het beeldscherm een bijbel neer te leggen of een ander symbool. Zo wordt het beeldscherm zelf een liturgisch hulpmiddel in plaats van het enige medium van de liturgie. Voorbeeld San Salvatorgemeenschap ‘s-Hertogenbosch
Een manier om online te vieren is vieren via een online video-conferencing programma (type 4). Zoom is een van de meest gebruikte programma’s hiervoor. Mensen moet inloggen met een code of url, en komen in een digitale bijeenkomst. De heilige ruimte is het world wide web. De heilige tijd is gegeven met de live deelname. Je ziet wie er ook zijn ingelogd en je kunt elkaar spreken en met recht ontmoeten. Deze vorm van vieren vraagt wat van de techniek van enkele vrijwilligers (mensen muten en unmuten; scherm delen, muziek streamen met een aardige kwaliteit) en vraagt ook een zekere discipline van de deelnemers (iedere beweging achter het beeldscherm kan storend zijn en afleiden). Het biedt ook unieke mogelijkheden: het centrum van de liturgie is niet meer de kerk zelf, maar mensen kunnen liturgische rollen vervullen vanuit hun eigen plek. In Nederland zijn er enkele kerkgemeenschappen die op deze manier vieren op zondagmorgen. Hoewel deze vorm van online liturgie opkomt als vervanging voor lokale gemeenschappen die niet bij elkaar kunnen komen, is de gemeenschap van deelnemers niet meer lokaal. Mensen kunnen zelfs van over de hele wereld deelnemen. Voorbeeld: de Duif in Amsterdam
Thuiskerkgangers waarderen bij live gestreamde liturgie dat zij zich verbonden weten met mensen die weliswaar overal verspreid zijn, maar wel op hetzelfde tijdstip meevieren. Zo wordt de live stream van de broeders in Taizé veel gedeeld op Facebook. De gemeenschap is dan zelfs groter dan de lokale gemeenschap. En sociale media worden gemakkelijk onderdeel van de liturgie: de ruimte voor commentaar wordt gebruikt laten weten dat men meedoet, om ‘amen’ te zeggen, gebedsintensties te schrijven. De liturgie is zonder deze interacties niet compleet.
Live meemaken blijkt belangrijk te zijn voor liturgie, voor de ervaring van verbinding met de gemeenschap. De heilige ruimte is gemakkelijker te verplaatsen naar de online werkelijkheid dan de heilige tijd.
