Op 8 april 2012, exact 100 jaar na het vertrek van de Titanic op haar eerste cruise, vaart de MS Balmoral uit om exact deze zelfde tocht opnieuw te reizen. Aan boord zijn 1309 passagiers, exact hetzelfde aantal als in 1912. Op het menu staan dezelfde maaltijden. Onderweg, op 15 april, wordt een herdenking gehouden op de ‘very spot’ waar de Titanic op de ijsberg gebotst is en op de plaats waar de Titanic vergaan is.
Ooit leerde ik dat rituelen per definitie gebaseerd zijn op herhaling. Maar ik maakte rituelen mee die nog nooit eerder gedaan waren. Lees mee om te zien wat de Titanic Memorial Cruise ons leert over rituelen.
Er wordt heilige ruimte gecreëerd
Het schip is niet hetzelfde schip als toen: de Titanic – ooit het grootste schip dat op de wereldzeeën voer – is er niet meer en is ingehaald door schepen die groter zijn. Toch wordt dit nieuwe schip, de MS Balmoral, zoveel mogelijk tot een herdenkingsplaats gemaakt. De mensen die nu aan boord zijn, dragen de kleding van toen, ze spelen de muziek van toen, eten zelfs volgens de menukaart van toen. De vaarroute is exact die van 100 jaar geleden. Een andere route zou de tocht teniet doen. Het schip blijft stil liggen op exact de plek van het vergaan honderd jaar geleden. Het gaat hier om handelen dat niet functioneel is, maar verwijst naar een andere werkelijkheid. Zo wordt het handelen aan boord symbolisch handelen, oftewel ritueel.
Er wordt heilige tijd gecreëerd
De Titanic Memorial Cruise vaart niet op zomaar een moment, maar vaart exact 100 jaar na de eerste vaart van toen. Op deze wijze krijgt de reis van nu een sfeer van tijdloosheid: de kloof tussen honderd jaar geleden en nu wordt overbrugd. Door exact deze reistijd wordt het verleden naar het nu gehaald, wordt een historische gebeurtenis present gesteld. Een ritueel leeft bij apart gezette tijd en apart gezette ruimte. Sterker nog: het ritueel is in staat zelf tijd te heiligen.
Het handelen overstijgt het functionele niveau
De gasten van de Titanic Memorial Cruise varen niet mee omdat ze van Engeland naar Amerika willen reizen. Anno 2012 is dat immers eenvoudiger, sneller en goedkoper per vliegtuig. Ze varen mee met deze cruise omdat ze een in het verleden gevaren tocht present willen stellen. Ook het aantal gasten aan boord is niet toevallig precies evenveel als honderd jaar eerder op de Titanic. Het aantal is vooraf vastgesteld zodat iedere reiziger als het ware één van de opvarenden van honderd jaar geleden representeert. Dit overstijgen van het functionele handelen is een kenmerk van een ritueel. Rituelen bestaan ervan dat zij verwijzen naar een andere werkelijkheid dan de werkelijkheid die op het eerste oog zichtbaar is. Een ritueel stelt een historische (of mythische) gebeurtenis present alsof deze nu opnieuw gebeurt.
Deelnemers, geen publiek
Deze cruise is geen voorstelling met publiek. De reizigers voltrekken samen met de bemanning het ritueel. Of de opvarenden geloven in het ritueel, is niet belangrijk. Als ze maar meedoen met het spel. Sommigen geven aan dat zij meevaren om de gestorvenen van toen eer te bewijzen. Of omdat een grootvader of oudtante op de Titanic had gevaren. Hun motieven mogen verschillend zijn: fascinatie, overgave, zakelijk of met eerbied, desnoods zelfs met teleurstelling. Maar hun inbreng is wezenlijk onderdeel van de handeling.
Het maakt gebruik van patronen die we kennen: de krans op het water is een bekend ritueel bij het herdenken van gestorvenen op zee. Verder zijn alle keuzes nieuw en toch herkenbaar als ritueel. Rituelen hebben geen herhaling nodig om herkenbaar te zijn als ritueel. De Titanic Memorial Cruise vertoont alle kenmerken van een ritueel. En zal wellicht in de toekomst nagevolgd worden als ritueel voor soortgelijke situaties.
