Of het gaat om uitvaart, afscheid, een individuele ritueel of een bijzondere viering, als ritueelbegeleider, pastor of geestelijk verzorger werk je graag met symbolen. Een valkuil is dat we symbolen bedenken. Maar symbolen die achter een bureau bedacht zijn, zijn meestal niet sterk. Symbolen moet je vinden. Hoe vind je nu een symbool dat past bij de gelegenheid? Hoe gebruik je een symbool zo dat het gaat spreken? Met deze tien spelregels lukt het.
1. Alles kan symbool worden
Ieder alledaags voorwerp kan symbool worden. Voorwerpen worden symbolen doordat er een herinnering, een verhaal mee verbonden is geraakt. Het theekopje met bloemetjes en een gouden randje tovert vanzelf een glimlach rond je mond. Het herinnert je aan zondagmiddagen bij je opa en oma. Het theekopje zelf roept weer de warmte en aandacht in je op die je bij hen kreeg. Zo krijgen voorwerpen een symbolische betekenis.
2. Symbolen verbinden mensen
Symbolen zijn verbonden met een groep die het verhaal erbij deelt. De kleur oranje zegt op zich niets. Maar tijdens een WK voetbal of een Olympische Spelen klinkt het “wij houden van oranje” in heel Nederland. Allerlei groepen kunnen een symbool delen: een familie, een school, een bedrijf, een vriendengroep, een religie, een cultuur. Als je op zoek bent naar een symbool, verdiep je dan in de cultuur en de verhalen van de persoon of de groep voor wie je een bijeenkomst voorbereidt.
3. Symbolen zijn ijdel
Een symbool wil graag midden in de aandacht staan. Een te klein symbool gaat niet spreken. Stem het formaat af op de grootte van de ruimte. In een kleine ruimte of kring kan een symbool klein zijn. Als je een steentje doorgeeft en iedere deelnemer houdt het in zijn handen, dan kan het klein zijn. Maar wil je de steen vooraan neerleggen om te laten zien, kies dan een steen die groot genoeg is, zodat iedereen deze kan zien. Maak er een speciale plaats voor. Geef het een plaats zodat het door iedereen gezien kan worden.
4. Symbolen zijn trots
Een symbool is niet zomaar een alledaags voorwerp: het wil met eerbied behandeld worden. Juist omdat het niet om zomaar een theekopje gaat, behandel je het theekopje met dezelfde eerbied als je opa en oma zou behandelen. Schuif het niet achteloos weg tijdens de bijeenkomst omdat je de ruimte nodig hebt voor iets anders. Breng het met aandacht naar een andere plek waar het symbool kan blijven stralen. Als jij de betekenis van het symbool voor ogen hebt, zullen deelnemers via jou ontdekken hoe kostbaar het is.
5. Symbolen vertellen het zelf wel
Een symbool heeft er een hekel aan als je het gaat uitleggen. Door uitleggen verhinder je het symbool zelf te spreken. Het is een hele uitdaging om symbolen niet uit te leggen. We zijn zo gewend om alles rationeel te beredeneren. Maar de taal van symbolen gaat via de zintuigen rechtstreeks naar het hart. De geur van bloeiende seringen brengt je weer terug in de tuin van een dierbare vriendin. Daar hoef je niet over na te denken, het gebeurt gewoon. Door uitleg te geven, verplaats je het symbool naar de ratio. Hoe introduceer je dan een symbool wanneer het nieuw is? Je kunt een symbool duiden. Door er een gedicht bij te lezen, een verhaal bij te vertellen, een lied bij te zingen.
6. Symbolen zijn koppig
Een symbool houdt zich niet aan de grenzen die jij graag zou willen. Een symbool werkt omdat het een verbinding aangaat met de associaties en herinneringen die de ander met dit voorwerp heeft. Die associaties kun je maar voor een deel sturen. Je kunt nooit uitsluiten dat het symbool bij een ander heel andere betekenissen oproept. Stel dat je water wilt gebruiken als symbool voor nieuw leven. Maar iemand in de groep heeft in haar jeugd een broertje verloren aan verdrinking. Deze ervaring werkt voor deze persoon door in de betekenis van het symbool, of je wilt of niet. Respecteer deze diversiteit aan betekenissen. Betekenissen kun je alleen toevoegen, niet weghalen.
7. Sterke symbolen liggen voor het oprapen
Ook al kan ieder voorwerp een symbool worden, niet ieder symbool heeft dezelfde zeggingskracht. De meest voor de hand liggende materialen roepen bij veel meer mensen iets op, ook als je elkaars verhalen niet kent. Juist de basic ingrediënten van het leven zijn sterke symbolen: aarde, water, vuur, lucht, steen, zand, de weg, de boom, de rivier, de bron. Houd symbolen simpel.
8. Symbolen houden niet van concurrentie
Als je een symbool hebt gekozen, blijf dan bij deze symboliek. Ieder symbool roept een betekenisveld op dat de deelnemers moeten verkennen: wat associëren zij ermee? Waar raakt het aan? Welke verhalen roept het op? Welke emoties roept het op? Waak ervoor dat je niet vijf minuten later weer een nieuw symbool introduceert met een nieuw veld van betekenissen. Een opeenstapeling van symbolen trekt de deelnemers van de ene beeldtaal naar de andere, dit leidt af en verzwakt de kracht van het symbool.
Wel kun je de symboliek binnen een gekozen betekenisveld verkennen. Een boom heeft bijvoorbeeld wortels en een stam, takken en bladeren en vruchten. Deze kunnen afzonderlijk weer symbolische betekenis krijgen. Maar spring niet over naar de symboliek van de rivier omdat je ook nog iets moois wilde zeggen over stromen. De rivier brengt een volledig ander veld aan verhalen binnen. Kijk liever naar de sapstromen in de boom.
9. Een symbool zoekt diepte
Symbolen die een beperkt verhaal oproepen, krijgen geen diepte. Ze blijven steken bij het niveau van de illustratie. De gitaar op de kist van een overleden man kan sprekend zijn over de hobby van deze man. Maar het wordt een sterker symbool als er meer verwijzingen ontstaan. Bijvoorbeeld als je een verhaal vertelt over de hemel als een plaats waar muziek gemaakt wordt.
10. Symbolen vragen om openheid
Hoe meer je een symbool aankleedt, des te minder kan het symbool zelf spreken. Wanneer je er veel omheen doet, beperk je de vrijheid van deelnemers om er hun eigen associaties bij te hebben. Een symbool werkt het sterkst als mensen er hun eigen betekenissen aan kunnen hechten. Een kaars (vuur) hoort bij de krachtige basissymbolen. Wanneer je een noveenkaars aansteekt met een afbeelding van Onze Lieve Vrouw van Lourdes, haken sommige mensen meteen af. Een symbool dat open gepresenteerd wordt, kan meer mensen aanspreken.
