Vasten: een uitnodiging

Ieder jaar opnieuw begin ik met frisse tegenzin. Vasten is niet leuk. Ik ontzeg mezelf dingen die ik graag eet, gewoontes waar ik gemakkelijk in schiet. Waarom ontzeg ik me iets? Word ik er beter van? Toch begin ik er weer aan. We leven in een tijd van overvloed. Er zijn geen grenzen aan wat we kunnen eten: er is het hele jaar door ruimschoots genoeg. We leren niet meer automatisch wat het betekent om (een periode) te kort te hebben. Tegelijkertijd zien we dat de aarde gebukt gaat onder overconsumptie. Dat we slecht luisteren naar wat ons lichaam echt nodig heeft. Dat geeft aan de oude traditie van vasten een nieuwe actualiteit. Zoals de wekelijkse dag zonder vlees op vrijdag: vanuit milieu-oogpunt pleiten steeds meer mensen ervoor dat we minder vlees eten.

Algehele vasten

Vasten betekent meestal niet dat we niet eten of drinken. Er zijn verschillende vormen gegroeid in de loop van de eeuwen. De meest absolute vorm van vasten is een hongerstaking: algehele onthouding van eten en drinken. De eerste christenen kenden deze radicale vorm van vasten als voorbereiding op Pasen. Zij hielden vanaf het moment van de dood van Jezus op Goede Vrijdag tot aan Paasmorgen een vasten van veertig uur. Later werd de vastenperiode uitgebreid naar de hele Goede Week. En nog later strekte de periode van vasten zich zo lang uit dat het niet meer haalbaar was om helemaal af te zien van eten en drinken. Daardoor ontstonden verschillende vormen: gedeeltelijk vasten of intermitterend vasten.

Intermitterend vasten

Zodra de vastenperiode te lang duurt om helemaal zonder eten en drinken te kunnen, gaan de christenen intermitterend vasten. Dit houdt in dat men het aantal maaltijden beperkt. Men neemt bijvoorbeeld maar eenmaal per dag een maaltijd en eet tussendoor niets. Hierop is de vasten van de ramadan gebaseerd: moslims eten niet tussen zonsopgang en zonsondergang. Ook in de christelijke traditie was dit de normale vorm van vasten: in de kloosters was de enige maaltijd per dag de avondmaaltijd (al of niet na zonsondergang). Niet snoepen in de vastentijd is hiervan afgeleid: je onthoudt je van tussendoortjes.

Gedeeltelijk vasten (onthouding)

Bij gedeeltelijk vasten kiest men ervoor bepaalde levensmiddelen te laten staan, zoals vlees of alcohol. De eerste christenen hielden sowieso al wekelijkse vastendagen op de woensdag en vrijdag. Hiervan stamt nog de gewoonte om op vrijdag vis te eten – vis gold niet als vlees. In de Orthodoxe kerk eet men tijdens de grote vasten geen vlees en geen dierlijke producten. Dit grijpt sterk in op het dagelijkse kookpatroon (voor wie niet gewend is veganistisch te koken). In de westerse traditie vind je in kookboeken uit de zestiende en zeventiende eeuw soms een speciaal hoofdstuk met recepten voor tijdens de vastentijd. De website van coquinaria geeft leuke voorbeelden.

Uitzonderingen

Vasten is nooit een plicht voor iedereen geweest. Ouderen, kinderen en zieken hoeven niet te vasten. Mensen die zware arbeid doen, zwangere vrouwen en reizigers – die afhankelijk zijn van de gastverblijven waar ze terecht komen – kunnen het zich niet permitteren om te vasten.

In minder strenge kloosters of in gemeenschappen waar zware lichamelijke arbeid werd gedaan mochten de monniken en monialen (vrouwelijke monniken) naast de ene avondmaaltijd ook eerder op de dag kleine versterkingen eten, zolang het maar geen volledige maaltijd was. Dat laatste gaf aanleiding voor ‘rekkelijken’ om toch lekker te eten: als je maar die laatste boterham laat liggen, heb je immers geen volledige maaltijd. Voor de gewone mensen die meestal zware arbeid deden kwam het erop neer dat men tijdens de vasten geen tussendoortjes at en bij de maaltijden geen eieren en boter (vlees was toch al alleen voor de rijken en voor de feestdagen) gebruikte. In het vastentrommeltje bewaarden kinderen alle snoep dat ze tijdens de vasten kregen tot Pasen.

In de Islam zijn vrouwen tijdens de menstruatie niet verplicht om te vasten. Ze moeten de vastendagen wel na de ramadan inhalen. In de praktijk, vertelde een moslimvrouw me, betekent het dat vrouwen toch doorgaan met vasten omdat ze niet willen laten merken dat het hun menstruatieperiode is, én na de ramadan alsnog zeven dagen verlenging tellen.

Het belang van grenzen

De vasten kent een startmoment en een eindmoment. Vasten doe je naar iets toe. Het eindmoment, het breken van de vasten, markeert dat het vasten niet een normale manier van omgaan met eten is. Als je het hele jaar door zo zou eten, zou het geen vasten meer zijn. Dat er een einde aan de vasten zit, behoedt mensen ervoor om door te slaan. Juist de grenzen aan de vasten oefenen ons in matigheid: het is geen wedstrijd om zo lang mogelijk zonder eten te kunnen. Daarom vasten we niet op de zondagen in de veertigdagentijd: de zondagen tellen niet mee voor het getal van veertig. En ze herinneren ons eraan dat het vasten geen doel op zich is, maar een middel.

Zelf doen?

De vastentijd kan een periode zijn om bewust iets te laten staan. Stel dat je wilt vasten in de veertigdagentijd: voor welke vorm van vasten kies je? Een challenge om een periode zonder alcohol te doen is actueel in onze tijd waar mensen denken dat het zonder alcohol nooit gezellig kan zijn. Onder de naam dry january (gekoppeld aan goede voornemens en de overvloed na de kerst) kiezen steeds meer mensen voor een maand zonder alcohol. Bij Ikpas kun je je iedere maand aanmelden om mee te doen aan een challenge. Hier kun je je ook inschrijven voor 40 dagen geen druppel voor wie de steun van de vastentijd wil gebruiken om een tijdje zonder alcohol te leven.

In Vlaanderen is er sinds 2011 een groeiende beweging om (veertig) dagen geen vlees te eten: de Dagen Zonder Vlees-campagne. Wanneer je je aangemeld hebt, krijg je tips voor recepten kun je meteen de impact zien van wat je eet op je ecologische voetafdruk. In Nederland houden we het bij een Nationale Week zonder vlees en zuivel, half maart (met veel recepten). Dat steekt hierbij nogal schamel af. De DZV-beweging is geïnspireerd door de klimaatcrisis en daagt ook uit om kritisch te kijken naar andere vormen van consumptie. Kijk bijvoorbeeld wat het met Nina Pierson deed om veertig dagen niets te kopen.

Als het je meer om de verdieping gaat, dan is de veertigdagenretraite van de Jezuïeten misschien iets voor je: iedere dag ontvang je een nieuwsbrief met daarin verdiepende teksten en gebeden. Liever op papier? Bestel dan de veertigdagenkalender van de Protestantse Kerk of kijk wat de kerk bij jou in de buurt biedt voor deze tijd.

Welke vorm van vasten je ook kiest: met Pasen geniet je extra van wat je je ruim zes weken hebt ontzegd.

Meer weten over motieven om te vasten? Lees dan verder op deze blog.