De vrouw die een man werd: heilige genderbenders in de christelijke traditie

In 2014 won Conchita Wurst het Eurovisie songfestival: een bijzondere verschijning, deze vrouw met baard. Maar ze is de eerste niet, ze staat in een lange traditie. Tussen de vijftiende en de negentiende eeuw was de heilige vrouw met de baard aan het kruis een beroemdheid in veel landen van Europa. Zij werd bekend als Sint Ontkommer, in haar levensverhaal ook Sint Wilgefortis genoemd. Hoe komt het dat een heilige vrouw met een baard zo populair kon zijn?

Haar legende speelt in de tweede eeuw na Christus en combineert bekende vroeg-christelijke motieven: een meisje, de dochter van de heidense koning van Portugal, is in het geheim christen geworden. De koning van Sicilië laat zijn oog op haar vallen en vader is erg ingenomen met deze verbintenis. Het meisje weigert echter te trouwen, want ze heeft haar leven aan Christus beloofd. In de nacht bidt ze tot God om haar van dit ongewenste huwelijk te redden en zoals altijd helpt God jonge vrouwen in nood. Wanneer zij ontwaakt, heeft Wilgefortis een baard en is zo lelijk als een man. Nodeloos te zeggen dat de bruidegom in spe terstond zijn interesse verliest. De vader van Wilgefortis wordt boos en laat haar kruisigen. “Dichter bij die Jezus van je zul je niet komen”, is zijn laatste oordeel.

De legende duikt op in de veertiende eeuw, wanneer ook haar verering opkomt. Maar het verhaal roept vragen op: haar verering is niet Portugees, maar vindt haar oorsprong in Steenbergen, Brabant. Zij is bekend geworden in Vlaanderen, Nederland, Frankrijk, Engeland, alle Duitstalige landen en midden Europa tot aan Oekraïne toe. Juist na de Reformatie groeide haar populariteit, soms zelfs tot dezelfde hoogte als die van Maria. Die populariteit is moeilijk te begrijpen vanuit haar legende alleen. Eerder moeten we het zoeken in haar beeld aan het kruis en haar naam: Sint Ontkommer (Heilige Kümmernis of Hülpe in het Duits, Saint Affligée in het Frans, Sancta Liberata in het Latijn). Deze naam verwijst naar haar vermogen om mensen van al hun kommernissen te bevrijden. Ook daarin lijkt ze op Jezus: breng je lasten bij mij en ik zal je rust geven.

Toen in de negentiende eeuw de discussie opkwam over de rol van de vrouw in de maatschappij, begon de Kerk deze heilige die de grenzen van het vrouw-zijn ter discussie stelde bijzonder ongemakkelijk te vinden. Vanaf die tijd wordt benadrukt dat Wilgefortis een misverstand is: haar levensverhaal niet meer dan een legende en haar afbeelding een verkeerd geïnterpreteerde afbeelding van Christus, de Volto Santo uit Lucca. Een vrouw aan het kruis kan nooit als Christus onze kwalen op zich nemen en onze smarten dragen (Matteus 8,17). Er heeft nooit een vrouw aan het kruis gehangen, is de boodschap. Op de officiële heiligenkalender komt ze niet meer voor.

Maar stel dat het geen misverstand is: dat God in Sint Ontkommer bewust de grenzen tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid aantast? Stel dat een vrouw Christus kan representeren, zelfs aan het kruis? Dat een vrouw onze kommernis van ons af kan nemen, zoals Jezus dat deed?

(foto: een Filippijnse vrouw laat zich kruisigen tijdens de traditionele Goede Vrijdag-spelen in de Filippijnen. Telegraaf 2015)

[eerder gepubliceerd in Vieren 2015]

Meer weten over transgender-heiligen? Neem contact op.