Maandverband, de redding van Hypatia

Er zijn momenten waarop het pijn doet om wetenschapper te zijn. Een van die momenten was toen ik kennis maakte met Hypatia, een filosofiedocent uit Alexandrië.

Hypatia is een historische persoon die leefde in Alexandrië van ca. 355 tot 415. Haar leven is beschreven door Damascius in de Suda (een 10e-eeuwse byzantijnse encyclopedie). Als dochter van een filosoof trad zij in zijn voetsporen en werd een graag gehoorde docent in Alexandrië. Zij is om het leven gekomen toen een woedende menigte van christenen haar aan haar ledematen uit elkaar trok en door de stad sleepte totdat ze dood was. Een menigte van christenen, ja, want Hypatia was geen christen en haar populariteit maakte de christenen kennelijk afgunstig. Als u nu denkt: ‘hé, dat verhaal komt me bekend voor’, dan klopt dat. Waarschijnlijk heeft haar leven model gestaan voor de legendarische martelares Catharina van Alexandrië, van wie verteld wordt dat zij een groot filosofe was en in een debat van vijftig heidense filosofen wist te winnen met haar scherpzinnige argumentatie voor het christelijk geloof. Omwille van dat geloof wordt zij volgens de legende op een rad vastgemaakt en later vermoord. En dat vind ik pijnlijk: een verhaal over moordlustige christenen “gewhitewashed” door van de hoofdpersoon een christelijke martelares te maken.

Wat mij in het verhaal van Hypatia intrigeert is de verwijzing naar de menstruatie.

Volgens Damascius liep zij gewoonlijk in haar filosofenmantel door de straten van de stad en legde Plato, Aristoteles en werken van andere filosofen uit aan wie haar wilden horen. In aanvulling op haar vaardigheid in lesgeven werd ze bewonderd om haar deugdzaamheid. Ze was zowel goed als kuis en bleef altijd maagd. Ze was zo mooi van uiterlijk en gestalte dat een van haar studenten verliefd op haar werd, zichzelf niet meer in bedwang kon houden en haar openlijk een blijk van zijn liefde toonde. Ongeïnformeerde bronnen zeggen dat Hypatia hem genas van zijn kwaal met behulp van muziek. Maar de waarheid is dat het verhaal over de muziek niet klopt. In werkelijkheid verzamelde ze lappen die bevlekt waren geworden tijdens haar menstruatie en toonde deze aan hem als een teken van haar onreine status en zei: ‘Dit is waarop je verliefd bent, jongeman, en het is niet mooi!’ Hij was bij het afstotelijke gezicht zo aangedaan door schaamte en verrassing dat hij een verandering van zijn hart ervoer en als een beter man wegging. (Damascius’ Leven van Isidorus, einde 10^e eeuw [vert. MG])

Het verhaal over Hypatia roept de vraag op wat onze voormoeders eigenlijk gebruikt hebben in die maandelijkse toestand, in de tijd voor het ultradun met vleugeltjes. Ik ken de verhalen over gordeltjes uit de tijd waarin mijn moeder opgroeide. Maar dat is nog geen eeuw geleden. Wat was er voor die tijd? Hoe zijn vrouwen door de eeuwen heen eigenlijk omgegaan met hun menstruatie? Wat is eigenlijk de geschiedenis van het maandverband?

Daarin beschouw ik Damascius als een belangrijke bron. Deze beschrijving uit de tiende eeuw is tot nu toe de oudste verwijzing naar maandverband die mij bekend is. Dat wil zeggen, totdat ik dergelijke lappen besmeurd met bloed tegenkwam in de Bijbel, bij Jesaja. Hij beschrijft dat Hypatia lappen, of vodden of doeken, die bevlekt waren door de menstruatie, aan de jongeman voorhield. Natuurlijk moeten we dit verhaal niet lezen als een historische beschrijving. Het is niet waarschijnlijk dat Hypatia ooit echt met lappen voor de ogen van een opdringerige student heeft gezwaaid. Het is zeer de vraag of dit verhaal iets zegt over de gewoontes in de vierde eeuw. Maar zeker is dat Damascius dit verhaal opgeschreven heeft; dat hij – nota bene een man – bekend was met lappen die vrouwen gebruikten tijdens hun menstruatie. En het middel blijkt doeltreffend om mannen op afstand te houden. Het zou in de tip-boeken voor vrouwen moeten staan: houdt altijd een gebruikte tampon in je handtas voor als je door een man lastiggevallen wordt.